Liên Xô hay
Liên bang Xô viết (
tiếng Nga: Советских Союз,
chuyển tự. Sovietskikh Soyuz, Phát âm tiếng Nga: [sɐˈvʲɛt͡skʲɪj sɐˈjus] (
nghe), tên trong
tiếng Anh: Soviet Union), quốc hiệu chính thức là
Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết (
tiếng Nga: Союз Советских Социалистических Республик,
chuyển tự. Soyuz Sovietskikh Sotsialisticheskikh Respublik Phát âm tiếng Nga: [sɐˈjus sɐˈvʲetskʲɪx sətsɨəlʲɪˈstʲitɕɪskʲɪx rʲɪsˈpublʲɪk] (
nghe), viết tắt: СССР;
tiếng Anh: Union of Soviet Socialist Republics, viết tắt: USSR) là một cựu quốc gia nằm ở phía bắc
lục địa Á-Âu, tồn tại từ năm
1922 đến năm
1991. Đây là một quốc gia
đơn đảng, do
Đảng Cộng sản Liên Xô lãnh đạo, thủ đô nằm tại
Moskva. Những thành phố lớn khác gồm
Leningrad,
Kiev,
Minsk,
Tashkent,
Alma-Ata và
Novosibirsk. Đất nước này rộng 24 triệu km2 (số 1 thế giới), trải dài trên 10.000 km từ đông sang tây qua 11
múi giờ, và trên 7.200 km từ bắc xuống nam tại nơi rộng nhất. Lãnh thổ bao gồm phần lớn
Đông Âu, một phần của
Bắc Âu và toàn bộ khu vực
Bắc Á và
Trung Á.
[6]Liên Xô được thành lập từ cuộc
Cách mạng tháng 10 năm 1917, khi Đảng
Bolshevik lãnh đạo bởi
Vladimir Ilyich Lenin lật đổ
Chính phủ lâm thời Nga, chính phủ đã thay thế chế độ chuyên chế của Sa hoàng
Nikolai II trong
Thế chiến I. Năm 1922, sau cuộc
nội chiến kết thúc bằng chiến thắng của Đảng Bolshevik, Liên Xô được thành lập, thống nhất những quốc gia cộng hòa bao gồm
Nga,
Ngoại Kavkaz,
Ukraina và
Belarus.
Lenin qua đời vào năm 1924 đã dẫn tới một cuộc tranh chấp quyền lãnh đạo, cuối cùng
Iosif Vissarionovich Stalin lên nắm quyền trong giữa những năm thập niên 1920. Stalin đã chính thức hóa hệ tư tưởng của
Đảng Cộng sản Liên Xô là
chủ nghĩa Marx–Lenin và thay thế nền
kinh tế thị trường bằng nền
kinh tế kế hoạch, từ đó mở ra một thời kỳ
công nghiệp hóa nhảy vọt và
tập trung hóa. Trong suốt thời kỳ này, tăng trưởng kinh tế nhanh chóng tạo nên những tiến bộ ấn tượng về mức sống, y tế và giáo dục, đặc biệt trong những khu vực đô thị; Liên Xô đã vươn lên trở thành
cường quốc đứng thứ 2 thế giới. Bên cạnh những tiến bộ này, một số thất bại đã xảy ra. Nạn hạn hán, thiên tai liên tục ập đến trong khu vực, chính sách tập trung nông nghiệp, tất cả đã dẫn tới một nạn đói lớn trong năm 1932-1933, khiến hàng triệu người chết. Những hoài nghi chính trị sôi sục, đặc biệt sau sự nổi lên của
chủ nghĩa phát xít tại nước
Đức Quốc Xã năm 1933 và nguy cơ chiến tranh thế giới, đã tạo ra
cuộc thanh lọc lớn, hàng trăm nghìn người bị buộc tội gián điệp hoặc chống chính phủ đã bị bắt giữ và xử bắn.
[7]Ngày 23 tháng 8 năm 1939, sau những nỗ lực không thành công để thành lập một liên minh chống phát xít với các cường quốc phương Tây
[8] Liên Xô đã ký
thỏa thuận không xâm lược lẫn nhau với Đức Quốc xã.
[9] Sau khi
bắt đầu Thế chiến II, Liên Xô đã
tấn công Ba Lan và sáp nhập các quốc gia
Baltic. Tháng 6 năm 1941, Đức
xâm chiếm Liên Xô, mở màn
Mặt trận phía đông của Thế chiến 2. Đây là mặt trận có quy mô lớn nhất trong Thế chiến 2,
Thương vong của Liên Xô chiếm số lượng cao nhất trong cuộc chiến, và cuối cùng họ đã giành thế thượng phong trước lực lượng
phe Trục sau những trận đánh khốc liệt như ở
Stalingrad và
Kursk. Trong hầu hết các vùng lãnh thổ mà
Hồng quân đánh chiếm khi tiến về nước Đức, những người
cộng sản địa phương đã lên nắm quyền lực và thành lập các chính phủ liên minh với Liên Xô. Sau
Thế chiến 2, châu Âu bị phân chia thành hai vùng có hệ tư tưởng khác nhau:
tư bản chủ nghĩa ở Tây Âu và
cộng sản chủ nghĩa ở Đông Âu đã dẫn đến căng thẳng gia tăng với
Khối phương Tây do
Hoa Kỳ lãnh đạo, được gọi là
Chiến tranh Lạnh. Stalin qua đời năm 1953 và
Nikita Sergeyevich Khrushchyov kế nhiệm. Đến năm 1956, Khruschev lên tiếng tố cáo Stalin và bắt đầu một thời kỳ cải cách tự do được gọi là
phi Stalin hóa.
Khủng hoảng tên lửa Cuba xảy ra trong thời kỳ lãnh đạo của Khrushchev, một trong nhiều yếu tố dẫn đến việc ông bị miễn nhiệm vào năm 1964. Trong những năm 1970, có một giai đoạn ngắn gọn
hòa dịu trong quan hệ với Hoa Kỳ, nhưng những căng thẳng tiếp tục diễn ra với
Chiến tranh Xô-Afghanistan vào năm 1979. Sau năm 1985,
tổng bí thư cuối cùng của Đảng Cộng sản Liên Xô Mikhail Gorbachev đã cố gắng cải tổ đời sống chính trị và nền kinh tế của đất nước thông qua các chính sách mới của
glasnost (cởi mở) và
perestroika (tái cấu trúc). Những chính sách này thất bại, gây ra sự bất ổn chính trị phát sinh từ các phong trào dân tộc và ly khai. Năm 1989, những quốc gia đồng minh của Liên Xô ở
Đông Âu đã sụp đổ trong một
làn sóng các cuộc cách mạng chấm dứt sự lãnh đạo của các Đảng cộng sản.Là một phần trong nỗ lực ngăn chặn sự tan rã của đất nước, một
cuộc trưng cầu dân ý đã được tổ chức vào tháng 3 năm 1991, phần lớn cử tri đã ủng hộ việc duy trì Nhà nước Liên Xô. Nhưng trong giới lãnh đạo lại phát sinh mâu thuẫn khi
Tổng thống đầu tiên của Nga,
Boris Nikolayevich Yeltsin đã chống lại một
cuộc đảo chính của những người cứng rắn trong đảng. Cuối năm 1991, Gorbachev từ chức,
Xô viết Tối cao Liên Xô đã chính thức tuyên bố
Liên Xô tan rã. Mười hai nước cộng hòa còn lại tuyên bố độc lập.
Liên bang Nga (trước đây là
Cộng hòa Nga Xô viết) đã tiếp nhận quyền và nghĩa vụ của Liên Xô và được công nhận là
quốc gia kế thừa trên thực tế của Liên bang Xô viết. Đồng thời,
Ukraina theo luật pháp tuyên bố rằng họ cũng là một nước kế thừa nhà nước của cả
Cộng hòa Ukraina Xô viết và Liên Xô.
[10] Ngày nay, Nga và Ukraina có tranh chấp đang diễn ra đối với những di sản để lại của Liên Xô trước đây
[11].Liên Xô đã tạo ra
nhiều thành tựu công nghệ và đổi mới quan trọng của thế kỷ 20, bao gồm cả
nhà máy điện hạt nhân đầu tiên,
vệ tinh nhân tạo đầu tiên trên thế giới,
người đầu tiên bay vào vũ trụ và
tàu thăm dò đầu tiên đáp xuống hành tinh khác (
Sao Kim). Đất nước này từng là một
siêu cường, có nền kinh tế lớn thứ hai thế giới và quân đội thường trực lớn nhất thế giới.
[12][13][14] Liên Xô được
công nhận là một trong năm
quốc gia có vũ khí hạt nhân. Quốc gia này từng là
thành viên thường trực của
Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, đồng thời là thành viên của
Tổ chức An ninh và Hợp tác Châu Âu (OSCE),
Liên hiệp Công đoàn Thế giới (WFTU) và là thành viên hàng đầu của
Hội đồng Tương trợ Kinh tế (CMEA) và
Khối Hiệp ước Warszawa (WP).