Syr Darya (
tiếng Kazakh: Сырдария;
tiếng Tajik: Сирдарё;
tiếng Uzbek: Sirdaryo;
tiếng Ba Tư: سيردريا, chuyển tự Syrdarya hay Sirdaryo) là một
sông ở
Trung Á, đôi khi còn gọi là
Jaxartes hay
Yaxartes từ tên gọi theo
tiếng Hy Lạp cổ đại ὁ Ιαξάρτης.Con sông này bắt nguồn bằng hai đầu nguồn trong dãy
Thiên Sơn ở
Kyrgyzstan và đông
Uzbekistan và chảy trong khoảng 2.212 km (1.380 dặm) theo hướng tây và tây bắc qua miền nam
Kazakhstan tới phần còn lại của
biển Aral. Dọc theo luồng chảy của mình, nó tưới tiêu cho phần lớn các khu vực đất màu mỡ trồng bông của toàn bộ khu vực Trung Á, cùng với việc cấp nước cho các thành phố như
Kokand,
Khujand,
Kyzyl-Orda và
Turkestan.Nhiều hệ thống kênh đào, chủ yếu xây dựng trong
thế kỷ 18 bởi
Hãn quốc Kokand, mở rộng các khu vực mà con sông này chảy qua. Việc mở rộng đáng kể các kênh tưới tiêu trong thời kỳ
Liên bang Xô viết để tưới tiêu cho các cánh đồng bông đã làm trầm trọng thêm các vấn đề sinh thái trong khu vực, làm cho con sông này cạn kiệt nhanh trước khi chảy tới biển Aral và làm cho con sông này nhỏ bé lại so với kích thước trước đây của nó. Cùng với hàng triệu người đang định cư trong các khu vực trồng bông thì những vấn đề này đối với con sông hiện nay vẫn chưa có lời giải đáp.Tên gọi này có nguồn gốc từ
tiếng Ba Tư và đã được sử dụng từ rất lâu ở phương Đông, nhưng lại là tương đối mới đối với người phương Tây; có lẽ chỉ mới có từ đầu
thế kỷ 20, trước đây chủ yếu người ta biết đến nó theo các tên gọi của người Hy Lạp cổ đại.
Hoàng đế Ba Tư là
Cyrus Đại Đế đã thiết lập thành phố mới
Cyropolis bên sông Jaxartes, nay là
Takijistan. Gần đây, theo nhà
sử học Herodotos, ông tiến đánh người
Massagetae vào năm 530 TCN. Người Massagetae là một tộc người Scythia, do
Nữ vương Tomyris trị vì. Đại quân Ba Tư vượt sông Jaxartes;
[2] và, trong một trận chiến giữa Nữ vương Tomyris và Hoàng đế Cyrus Đại Đế, ông tử trận.
[3] Nhưng nhà sử học
Berossus lại ghi nhận khác, theo đó ông gây chiến với các cung thủ
Dahae ở phía Tây Bắc thượng nguồn sông Syr Darya, và tử trận.
[4] Sử cũ của nhà sử học
Ctesias lại cho hay, Hoàng đế Cyrus Đại Đế thảo phạt người
Derbices ở Đông Bắc thượng nguồn sông Syr Darya,
[5] và bị trúng lao nên tử thương. Song, sau đó, viện binh kéo đến, người Derbices đại bại và vùng đất của họ bị sáp nhập vào Đế quốc Ba Tư.
[6]Sông Jaxartes là đường đánh dấu ranh giới xa nhất về phía bắc trong cuộc viễn chinh của vua
Alexandros Đại Đế xứ
Macedonia. Các nhà sử học Hy Lạp đã cho rằng tại đây vào năm
329 TCN, vua Alexandros Đại Đế đã lập ra thành phố
Alexandria Eschate (một cách văn chương là "Alexandria-nơi xa nhất") như là một pháo đài vĩnh cửu. Thành phố này hiện nay có tên gọi là
Khujand. Trước sự quấy nhiễu của
người Scythia, ông cũng kéo quân vượt sông để đánh
trận Jaxartes với họ vào năm 329 TCN, người Scythia thất bại nặng nề.
[7][8] Với việc vua Alexandros Đại Đế chiếm được các thành phố kiên cường và giành chiến thắng huy hoàng trước tộc người hùng mạnh, vua người Scythia phải thần phục ông.
[9] Chiến thắng oanh liệt trước tộc người bất khả chiến bại Scythia đã đem lại phấn khởi cho Vương quốc Macedonia hùng cường.
[10]