Tiền lệ pháp hay
phép xét xử theo tiền lệ (
án lệ) là một hình thức của
pháp luật, theo đó
Nhà nước thừa nhận những bản án, quyết định giải quyết vụ việc của
tòa án (trong các tập san
án lệ) làm khuôn mẫu và cơ sở để đưa ra phán quyết cho những vụ việc hoặc trường hợp có tình tiết hay vấn đề tương tự sau đó. Tiền lệ pháp còn là quá trình làm
luật của toà án trong việc công nhận và áp dụng các nguyên tắc mới trong quá trình xét xử.
[1][2][3][4][5][6]Đây là một hình thức pháp luật chiếm vị trí quan trọng trong hệ thống pháp luật Anh - Mỹ (Anglo- Sacxon).
[7] Hình thức này được sử dụng rộng rãi trên thế giới, là nguồn chủ yếu và quan trọng trong hệ thống pháp luật của các quốc gia trong
Khối Thịnh vượng chung Anh, bao gồm
Anh, hầu hết các tiểu bang của
Hoa Kỳ (ngoại trừ tiểu bang
Louisiana),
Canada (ngoại trừ tỉnh bang
Québec) và các thuộc địa trước kia của Anh cũng như các lãnh thổ được ủy trị của Hoa Kỳ.
[8][9]Trong hệ thống pháp luật Dân sự (Civil Law) hay còn gọi là
Dân luật (như một số nước
Pháp,
Đức,
Ý…), hình thức này chỉ được coi là nguồn thứ yếu. Dù vậy, tiền lệ pháp ngày càng có vai trò quan trọng trong hệ thống Dân luật, đặc biệt là trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay,
[9] nhất là đối với lĩnh vực
hợp đồng.
[10] Đối với nước
Nga và các nước Đông Âu, sau khi
Liên bang Xô viết và các nước
Xã hội chủ nghĩa ở
Đông Âu sụp đổ, tiền lệ pháp đã được công nhận như là một nguồn luật chính thức.
[5][11]Ở
Việt Nam, dưới chế độ
Việt Nam Cộng hòa, tiền lệ pháp cũng được coi là một nguồn trong lĩnh vực pháp luật dân sự.
[12][13] Trong khi đó, ở miền
Bắc Việt Nam và sau này là
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, tiền lệ pháp không được thừa nhận là một nguồn chính thức. Nhưng thực tế nó vẫn tồn tại thông qua những biến tướng là việc "hướng dẫn xét xử" của tòa cấp trên (để lấp những "lỗ hổng"
pháp lý đang tồn tại).Hiện nay, đã có những tín hiệu khả quan cho thấy trong tương lai không xa, tiền lệ pháp sẽ trở thành một nguồn luật chính thức, một hình thức pháp luật được công nhận. Minh chứng cụ thể là việc
Tòa án Nhân dân Tối cao đã xuất bản hai tuyển tập quyết định giám đốc thẩm (về dân sự và hình sự) và chủ trương phát triển án lệ của
Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam nhằm đáp ứng yêu cầu hội nhập với thế giới.
[14]
