Tì-kheo hay
Tỳ-kheo (
chữ Nho: 比丘) là danh từ phiên âm từ chữ bhikkhu trong
tiếng Pali và chữ bhikṣu trong
tiếng Phạn, có nghĩa là "người khất thực" (khất sĩ 乞士, khất sĩ nam 乞士男). Ta còn thấy cách đọc trại khác là
Tỉ-kheo,
Tỉ-khâu. Cách phiên âm Hán-Việt khác là
Bật-sô (苾芻),
Bị-sô (備芻),
Tỉ-hô (比呼). Ngoài ra còn có những danh từ dịch theo ý như
Trừ sĩ (除士),
Huân sĩ (薰士),
Phá phiền não (破煩惱),
Trừ cận (除饉),
Bố ma (怖魔). Nữ tu xuất gia theo đạo Phật thì gọi là
tì-kheo-ni.Thuật ngữ vốn thường được dùng ở
Ấn Độ chỉ cho giai đoạn thứ tư trong cuộc đời của người theo
đạo Bà-la-môn, trong đó người chủ gia đình rời bỏ đời sống gia đình ("
xuất gia" và
quy y), sống bằng hạnh khất thực và tìm cầu chân lý giải thoát. Trong
Phật giáo, thuật ngữ có nghĩa là một
tăng sĩ Phật giáo, người từ bỏ cuộc sống thế tục, thụ lãnh
giới luật. Gần tương đương với thuật ngữ
Sa-môn (zh. 沙門, sa. śramaṇa).Trong luận giải về
kinh Kim cương, Đại sư
Tông Mật đã đưa ra 3 định nghĩa về thuật ngữ Tỉ-khâu:Theo quan điểm nguyên thủy, chỉ có những người sống viễn ly mới có thể đạt được
Niết-bàn. Hoạt động chính của những vị này là thiền định và giảng dạy giáo pháp, không được thụ hưởng cuộc đời và chịu sống lang thang không nhà. Giới luật của Tỳ kheo là đời sống phạm hạnh, mẫu mực, thiểu dục tri túc, không vợ con và thực hành
từ bi, được đề ra trong
Luật tạng.Cuộc sống cơ hàn của Tỳ kheo được thể hiện trong chiếc áo
cà-sa của các vị đó, gồm có ba phần (
Tam y, (sa. tricīvara) và do vải vụn kết lại. Vật dụng hàng ngày chỉ gồm bát khất thực, dao cạo, kim chỉ, đồ lọc nước và gậy kinh hành. Tỳ kheo không được nhận tiền bạc hay các vật dụng khác. Thức ăn là do sự cúng dường.Các vị tỳ kheo sống chung với nhau trong một đoàn thể gọi là
Tăng đoàn, gồm bốn vị Tỳ kheo trở lên. Trong mùa mưa, các vị đó thường buộc phải an trú trong một tịnh xá (zh. 精舍, sa., pi. vihāra), gọi là
an cư kiết hạ để tính
tuổi hạ. lý do là vì nếu đi lại trong mùa mưa, các vị có thể gây tai hại cho động vật và cây cối. Vì vậy, các vị chỉ được rời tu viện vì lý do đặc biệt trong mùa này. Mùa
An cư được chấm dứt bằng buổi lễ Tự tứ (zh. 自恣, sa. pravāraṇā), trong đó các vị cùng sống chung trong một trú xứ, trao đổi kinh nghiệm tu tập, hoằng truyền chánh pháp, kiểm điểm lại lỗi lầm hay thiếu sót với nhau. Qua năm tháng, Tỳ kheo ít đi vân du, các vị sống nhiều trong các tu viện, tuy nhiên, tục đi hành hương chiêm bái vẫn còn được giữ đến ngày nay. Ngày nay, các Tỳ kheo phần lớn vẫn còn giữ tập tục như hồi đức Phật còn tại thế, đặc biệt là
Nam tông, nhưng mặt khác, họ phải thích nghi với đời sống xã hội và điều kiện địa lý. Ví dụ như các Tỳ kheo
Trung Quốc thường hay làm công việc đồng áng, đó là điều mà Tỳ kheo ngày xưa không được làm vì sợ giết hại sinh mệnh côn trùng. Trong một vài trường phái của
Tây Tạng và
Nhật Bản, Tỳ kheo có thể lập gia đình, có vợ con. Các quy định về khất thực cũng thay đổi nhiều qua thời gian.