Tọa thiền (zh. zuòchán 坐禪, ja. zazen), nghĩa là
ngồi thiền, là phương pháp tu tập trực tiếp đưa đến
Giác ngộ. Mới đầu tọa thiền đòi hỏi thiền giả tập trung tâm trí lên một đối tượng (ví dụ một
Mạn-đồ-la hay linh ảnh một vị
Bồ Tát), hay quán sát về một khái niệm trừu tượng (ví dụ như quán tính
Vô thường hay lòng
Từ bi). Sau đó tọa thiền đòi hỏi thiền giả phải thoát ra sự vướng mắc của tư tưởng, ảnh tượng,
khái niệm vì mục đích của tọa thiền là tiến đến một tình trạng
vô niệm, tỉnh giác, không dung chứa một nội dung nào. Sau một giai đoạn kiên trì trong vô niệm, hành giả sẽ bỗng nhiên trực ngộ thể tính của mình, đó là
tính Không, cái "thể" của vạn vật.Trong một chừng mực nhất định, tọa thiền đối lập với cách thiền quán
Công án vì công án là một đề tài nghịch lý, bắt thiền giả phải liên tục quán tưởng để đến một lúc nào đó bỗng chợt phát ngộ nhập. Trong các phái Thiền Trung Quốc và Nhật Bản, có phái nghiêng về công án (
Khán thoại thiền), có phái nghiêng về tọa thiền (
Mặc chiếu thiền).Như từ "
thiền" cũng có nghĩa "trầm lắng", tọa thiền là "ngồi trong sự trầm lắng." Tọa thiền quan trọng đến mức có người cho rằng không có tọa thiền thì không có thiền.
Thiền sư Nam Nhạc Hoài Nhượng có lần nói đại ý "không thể thành Phật bằng việc ngồi". Công án này có nhiều người hiểu sai, cho rằng Nam Nhạc chê bai việc "ngồi", vì con người vốn đã là Phật. Đã đành, Phật giáo
Đại thừa cũng như
Thiền tông đều cho rằng chúng sinh đã là Phật, nhưng Thiền cũng nhấn mạnh rằng, điều khác nhau là tin hiểu điều đó một cách lý thuyết hay đã trực ngộ điều đó. Kinh nghiệm trực ngộ đó chính là giác ngộ, mà hành trì tọa thiền là một phương pháp ưu việt.Như Tổ Thiền Trung Quốc
Bồ-đề-đạt-ma đã ngồi chín năm quay mặt vào vách tại
chùa Thiếu Lâm, phép tọa thiền là phép tu chủ yếu của Thiền và được mọi Thiền sư hành trì. Thiền sư
Đạo Nguyên Hi Huyền cho rằng tọa thiền là "đường dẫn đến cửa giải thoát". Trong tác phẩm
Bạch Ẩn Thiền sư tọa thiền hòa tán, Thiền sư
Bạch Ẩn Huệ Hạc viết:Ôi tọa thiền, như Đại thừa chỉ dạy, không có lời tán dương nào nói hết. Tu
sáu Ba-la-mật hay tu hạnh bố thí, giữ giới hay hành trì, kể sao cho hết. Tất cả đều xuất phát từ tọa thiền. Chỉ một lần tọa thiền, công đức sẽ rửa sạch tất cả
nghiệp chướng chồng chất từ vô thuỷ.Lục tổ
Huệ Năng giảng về Tọa thiền trong
Pháp bảo đàn kinh:Thiện tri thức, tại sao gọi là Tọa thiền? Trong Pháp môn này vô chướng, vô ngại, bên ngoài đối với tất cả cảnh giới thiện ác tâm niệm chẳng khởi gọi là Tọa, bên trong thấy tự tính chẳng động gọi là Thiền. Thiện tri thức, sao gọi là Thiền định? Bên ngoài lìa tướng là Thiền, bên trong chẳng loạn là Định. Ngoài nếu chấp tướng trong tâm liền loạn, ngoài nếu lìa tướng thì tâm chẳng loạn. Bản tính tự tịnh, tự định, chỉ vì thấy cảnh chấp mà thành loạn. Nếu người thấy mọi cảnh mà tâm chẳng loạn, đó là Chân định vậy.