Siêu tân tinh hay
sao siêu mới (
tiếng Latinh: supernova; viết tắt là
SN hay
SNe) là một
sự kiện thiên văn học biến đổi tức thời xảy ra trong giai đoạn cuối của quá trình
tiến hóa sao ở các
sao khối lượng lớn, mà một vụ
nổ khổng lồ cuối cùng đánh dấu sự hủy diệt của sao. Sự kiện bất thình lình này tạo ra một ngôi sao sáng "mới", trước khi dần phai mờ trong vòng vài tuần đến vài tháng.
[1]Siêu tân tinh là sự kiện mãnh liệt hơn sự kiện
sao mới (nova). Trong tiếng Latinh, nova có nghĩa là "mới", mà trong thiên văn học đề cập đến sự xuất hiện tạm thời của một sao sáng mới. Tiền tố "super-siêu" phân biệt siêu tân tinh từ
tân tinh thông thường, có độ sáng nhỏ hơn rất nhiều. Thuật ngữ supernova do
Walter Baade và
Fritz Zwicky đặt ra từ năm 1931.
[2]Chỉ có ba siêu tân tinh xảy ra trong
Ngân Hà được quan sát bằng mắt thường trong 1000 năm qua, mặc dù rất nhiều sự kiện ở các
thiên hà khác nhau đã được quan sát bằng
kính thiên văn. Lần quan sát trực tiếp siêu tân tinh thuộc Ngân Hà gần đây nhất đó là
siêu tân tinh Kepler xảy ra năm 1604, tuy có thêm hai
tàn tích siêu tân tinh xảy ra gần đây cũng được phát hiện. Dựa trên thống kê số lượng siêu tân tinh quan sát ở các thiên hà khác cho ước tính, trung bình, trong Ngân Hà có khoảng 3 sự kiện xảy ra ở mỗi thế kỷ và gần như sẽ quan sát được siêu tân tinh bằng các kính thiên văn hiện đại nếu chúng xảy ra trong Ngân Hà.Siêu tân tinh phóng phần lớn vật chất từ ngôi sao phát nổ
[3] với vận tốc lên tới &0000000030000000.00000030.000 km/s hay bằng 10%
tốc độ ánh sáng. Nó gây ra một làn
sóng xung kích chuyển động nhanh lan tỏa
[4] vào
môi trường liên sao xung quanh, đồng thời quét lên một lớp vỏ bao gồm bụi và khí đang mở rộng, hay chính là
tàn tích siêu tân tinh như được quan sát. Siêu tân tinh tạo ra, tổng hợp và giải phóng lượng lớn các
nguyên tố hóa học hình thành bởi các
phản ứng tổng hợp hạt nhân.
[5] Nhờ vậy nó đóng vai trò quan trọng cho quá trình làm giàu môi trường liên sao bằng các nguyên tố có
nguyên tử khối nặng hơn heli.
[6] Ngoài ra, sóng xung kích lan tỏa từ vụ nổ có thể kích hoạt
sự hình thành các sao mới.
[7][8] Tàn tích siêu tân tinh được xem là một trong những nơi phát ra đa số các
tia vũ trụ bắt nguồn từ Ngân Hà, nhưng chỉ mới tìm thấy một vài dấu hiệu chứng tỏ tia vũ trụ liên quan có liên quan trực tiếp đến tàn tích siêu tân tinh.
[9] Vụ nổ siêu tân tinh cũng là một nguồn phát
sóng hấp dẫn tiềm năng để
nghiên cứu trong tương lai.
[10]Các nghiên cứu lý thuyết chỉ ra rằng hầu hết siêu tân tinh được khởi phát từ một trong hai cơ chế cơ bản: việc
phản ứng tổng hợp hạt nhân bất thình lình hoạt động trở lại ở một
sao thoái hóa hoặc
lõi của ngôi sao khối lượng lớn bất ngờ
suy sụp hấp dẫn. Ở cơ chế đầu tiên, một
sao lùn trắng thoái hóa tích tụ vật chất từ một
sao đồng hành, hoặc là thông qua sự
bồi tụ vật chất hoặc sáp nhập với sao lùn trắng đồng hành, đến một lúc quá trình này khiến cho nhiệt độ lõi sao tăng lên tới giới hạn kích hoạt phản ứng tổng hợp hạt nhân
mất kiểm soát, làm cho phá hủy hoàn toàn ngôi sao.
[11] Ở trường hợp thứ hai, dưới tác động của lực hấp dẫn từ chính
sao có khối lượng lớn, vật chất sụp đổ về lõi sao, kết hợp với bức xạ neutrino và chuyển động hỗn loạn từ vùng lõi, dẫn đến giải phóng
thế năng hấp dẫn cùng sóng xung kích mở rộng ngược ra ngoài, trở thành vụ nổ siêu tân tinh. Trong khi thực tế các siêu tân tinh xảy ra có mức độ phức tạp hơn so với hai mô hình lý thuyết này, cơ chế giải thích vụ nổ đã được thiết lập vững chắc và được phần lớn các nhà thiên văn học chấp thuận.Do hệ quả của những sự kiện này là rất rộng lớn, hiện nay các nhà thiên văn vật lý tập trung nghiên cứu sâu vào siêu tân tinh, từ phạm vi tiến hóa sao cho đến tiến hóa thiên hà và là một lĩnh vực nghiên cứu đặc biệt quan trọng.