Quần đảo Hoàng Sa (theo cách gọi của
Việt Nam), hay
quần đảo Tây Sa (
giản thể: 西沙群岛;
phồn thể: 西沙群島;
Hán-Việt: Tây Sa quần đảo;
bính âm: Xīshā qúndǎo, theo cách gọi của
Trung Quốc và
Đài Loan), còn được biết đến qua tên gọi quốc tế phổ biến bằng
tiếng Anh là
Paracel Islands, là một nhóm khoảng 30
đảo, bãi
san hô và mỏm
đá ngầm nhỏ ở
Biển Đông, hiện trong tình trạng
tranh chấp lãnh thổ. Quần đảo nằm cách
miền Trung Việt Nam khoảng một phần ba khoảng cách đến những đảo phía bắc của
Philippines; cách đảo
Lý Sơn của Việt Nam khoảng 200 hải lý và cách đảo
Hải Nam của Trung Quốc khoảng 230 hải lý. Chữ Hoàng Sa (黄沙
[3]) có nghĩa là "cát vàng".Phía Việt Nam cho rằng các chính quyền của họ từ thế kỷ 17-18 đã tổ chức khai thác quần đảo hàng năm kéo dài theo mùa (6 tháng). Đến đầu thế kỷ XIX,
nhà Nguyễn Việt Nam với tư cách nhà nước đã chính thức xác lập chủ quyền trên quần đảo. Các hoạt động thực thi chủ quyền của nhà Nguyễn được bắt đầu có thể muộn hơn các triều đại Trung Hoa nhưng với mật độ mau hơn trong thế kỷ XIX: các năm 1803, 1816, 1821, 1835, 1836, 1837, 1838, 1845, 1847, 1856. Không chỉ là kiểm tra chớp nhoáng trên các đảo hoang vô chủ rồi về, mà hoạt động chủ quyền cấp nhà nước của nhà Nguyễn từ năm 1816 bao gồm các công việc khảo sát đo đạc thủy trình, đo vẽ bản đồ dài ngày
[4], xây xong sau nhiều ngày
quốc tự trên đảo thuộc quần đảo Hoàng Sa
[5], cắm bia chủ quyền
[6][7], và cứu hộ hàng hải quốc tế. Một phần 3 cuối thế kỷ 19, do suy yếu và mất nước bởi Pháp xâm lược, hoạt động chủ quyền của nhà Nguyễn đối với quần đảo Hoàng Sa và
quần đảo Trường Sa bị gián đoạn.Ngược lại, phía
Trung Quốc và
Đài Loan cũng cho rằng quần đảo Hoàng Sa kể từ khi bắt đầu thời kỳ
nhà Hán (năm 206 trước công nguyên) đã là lãnh thổ Trung Quốc, các triều đại về sau vẫn có các hoạt động phát triển, các nhà nước phong kiến Trung Hoa, thỉnh thoảng với tần suất vài lần trong nhiều thế kỷ hay một lần trong mỗi thế kỷ, đã gửi quân kiểm tra hay các đoàn sứ thần ngoại giao đi sứ ngang qua quần đảo này
[8]. Đỉnh điểm của hoạt động tuần tra cấp nhà nước là vào đầu thời đại nhà Minh với các chuyến thám hiểm từ năm 1405-1433, đến
Đông Nam Á và
Ấn Độ Dương của
Trịnh Hòa. Sau thời Trịnh Hòa (năm 1433) đến cuối triều đại
nhà Thanh (năm 1911), hoạt động tuần tra quần đảo này chỉ còn chủ yếu là do chính quyền địa phương Quảng Châu thực hiện
[9], các nhà nước Trung Hoa không còn lưu tâm đến lãnh vực hàng hải
[10], để các đảo, đá san hô ở biển Nam Hải (Biển Đông) trở về nguyên vẹn là các đảo hoang (荒島無居民)
[11]. Các cuộc tuần tra của chính quyền địa phương Quảng Châu trong thời Minh Thanh sau năm 1433 là: Cuộc tuần tra các đảo ven bờ Quỳnh Châu (Hải Nam) nằm trong Thất Châu Dương (Biển Đông) của Ngô Thăng (吳昇) đầu thời nhà Thanh (năm 1710-1712), và cuộc tuần tra một ngày của Lý Chuẩn (năm 1909) cuối nhà Thanh
[9]. Một cuộc đi sứ Anh Quốc ngang qua (nhìn thấy trên hành trình nội nhật trong 1 ngày) các đảo, đá, bãi ngầm san hô được cho là quần đảo Hoàng Sa (Tây Sa) năm 1876 của Quách Tung Đảo
[12]. Trên quần đảo vẫn còn những di tích từ thời
nhà Đường và
nhà Tống[9].Vào đầu thế kỷ 20,
Liên bang Đông Dương thuộc Pháp kiểm soát quần đảo, nhưng đã bắt đầu có sự tranh chấp chủ quyền với chính quyền
Trung Hoa Dân quốc. Sau đó, quần đảo rơi vào tay
Đế quốc Nhật Bản trong giai đoạn 1941-1945. Tại Hội nghị San Francisco năm 1951 về việc phân định các lãnh thổ mà
Đế quốc Nhật Bản chiếm giữ, quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa là đối tượng tuyên bố chủ quyền của nhiều bên tranh chấp: Liên hiệp Pháp, Trung Quốc, Đài Loan, Philippines. Kết quả Hội nghị không công nhận chủ quyền của quốc gia nào, các quần đảo được coi là vô chủ và càng gây ra tranh chấp dữ dội hơn sau này.Năm 1956,
Việt Nam Cộng hòa tiếp nối
Liên hiệp Pháp thực hiện kiểm soát một số đảo thuộc quần đảo Hoàng Sa, nhưng Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã đem quân kiểm soát nửa phía Đông quần đảo từ trước đó vài tháng. Năm 1958, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ra tuyên bố về hải phận, trong đó có khẳng định đảo Đài Loan, quần đảo Bành Hồ, quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa đều thuộc về lãnh thổ của mình. Năm 1974, hải quân Trung Quốc
đánh bại hải quân Việt Nam Cộng hòa, giành quyền kiểm soát toàn bộ quần đảo Hoàng Sa, đồng thời tái khẳng định chủ quyền trên toàn quần đảo này.
[13][14]Chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa hiện vẫn đang trong tình trạng tranh chấp giữa Việt Nam, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Trung Hoa Dân Quốc (tức Đài Loan).