Văn hóa Từ Sơn (~8.000 - 5.500 TCN)Văn hóa Bùi Lý Cương (~7.000 - 5.000 TCN)Văn hóa Lão Quan Đài (~5.800 - 5.000 TCN)Văn hóa Hậu Lý (~6.500 - 5.500 TCN)
Văn hóa Bắc Tân (~5.300 - 4.100 TCN)
Văn hóa Ngưỡng Thiều (~5.000 - 3.000 TCN)
Văn hóa Hà Mỗ Độ (~5.000 - 4.500 TCN)
Văn hóa Mã Gia Banh (~5.000 - 3.000 TCN)
Văn hóa Đại Vấn Khẩu (~4.100 - 2.600 TCN)
Văn hóa Mã Gia Diêu (~3.300 - 2.100 TCN)
Văn hóa Long Sơn (~3.000 - 2.000 TCN)
Văn hóa Bảo Đôn (~2.500 - 1.750 TCN)
Triều đại Trung QuốcNghệ thuật Trung QuốcTriều đại Nhà Tùy (
tiếng Trung: 隋朝;
Hán-Việt: Tùy triều;
bính âm: Suí cháo, 581-619) là một
triều đại trong
lịch sử Trung Quốc, kế thừa
Nam-Bắc triều, theo sau nó là
triều Đường. Năm 581,
Tùy Văn Đế Dương Kiên
thụ thiện từ
Bắc Chu Tĩnh Đế mà kiến lập triều Tùy; đến năm 619 thì Hoàng Thái Chủ
Dương Đồng nhường ngôi cho
Vương Thế Sung, triều Tùy diệt vong, vận nước kéo dài 38 năm.
[1] Từ khi Tùy Văn Đế lên ngôi, triều đình căn cứ theo kinh nghiệm thời Nam-Bắc triều mà tiến hành cải cách chế độ chính trị, cho xây dựng
Đại Vận Hà kéo theo sự xuất hiện của rất nhiều thành thị dọc theo kênh, thay thế phế lập rất nhiều thứ cũ mới. Trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa và ngoại giao, triều Tùy có ảnh hưởng sâu rộng đến triều Đường,
triều Tống, và các triều đại sau này của Trung Quốc.Dương Kiên thuộc thế gia Quan Lũng Hồ-Hán của
Bắc Chu, dần dần kiểm soát triều đình Bắc Chu sau khi
Bắc Chu Tuyên Đế Vũ Văn Uân kế vị. Sau khi
Bắc Chu Tĩnh Đế Vũ Văn Xiển tức vị khi còn nhỏ tuổi, Dương Kiên khống chế triều chính với thân phận
ngoại thích. Năm 581, Bắc Chu Tĩnh Đế thiện nhượng cho Dương Kiên, Bắc Chu mất, Dương Kiên đặt quốc hiệu là "Tùy".
[2] Năm 587, Tùy Văn Đế phế trừ
Hậu Lương, đến năm 589 thì phát động chiến tranh diệt
Nam triều Trần, bắt được
Trần Hậu Chủ Trần Thúc Bảo. Đến lúc này, triều Tùy thống nhất
thiên hạ, cục diện phân liệt từ thời
Ngụy-Tấn-Nam-Bắc triều chấm dứt.Triều Tùy tổng kết nguyên nhân hưng vong của các triều trước, tập trung vào việc duy trì quan hệ với nông dân, điều hòa quan hệ trong tập đoàn thống trị, khiến mâu thuẫn xã hội có xu hướng hòa hoãn, kinh tế và văn hóa phát triển nhanh chóng, xuất hiện cảnh tượng phồn hoa, khai sáng ra
Khai Hoàng chi trị. Tuy nhiên, vào những năm cuối, Tùy Văn Đế trở nên cố chấp, đại sát công thần, khiến Tùy suy thoái. Tháng 8 năm năm
604, Tùy Văn Đế qua đời, Thái tử Dương Quảng kế vị, tức
Tùy Dạng Đế. Để củng cố sự phát triển của triều Tùy, Tùy Dạng Đế cho xây dựng nhiều công trình quy mô lớn, tiến hành các cuộc chinh phục, Tùy phát triển đến cực thịnh vào đầu thời Dạng Đế. Tuy nhiên, do quá khoa trương, Tùy Dạng Đế khiến cho quốc lực hao phí, nhất là ba lần
tấn công Cao Câu Ly. Cuối cùng, Tùy chìm trong
các cuộc khởi nghĩa nông dân, Tùy Dạng Đế dời đông đô Lạc Dương đến Giang Đô (tức
Dương Châu ngày nay). Tháng 4 năm 618,
Vũ Văn Hóa Cập cùng những tướng lĩnh khác phát động binh biến, sát hại Tùy Dạng Đế. Đến tháng 6, tại Trường An, Tùy Cung Đế
nhường ngôi cho
Lý Uyên, triều Đường được kiến lập; tại Lạc Dương, tháng 5 năm 618,
Vương Thế Sung phế
Dương Đồng, Tùy mất. Từ thời Tùy mạt, diễn ra cục diện quần hùng cát cứ, cuối cùng thống nhất dưới trướng triều Đường.
[1]Về mặt chế độ chính trị,
tam tỉnh lục bộ chế do triều Tùy lập ra có ảnh hưởng sâu rộng đến hậu thế, giúp củng cố chế độ
trung ương tập quyền; chế định ra chế độ
khoa cử hoàn chỉnh, dùng để tuyển chọn đề bạt nhân tài ưu tú, làm suy yếu quyền hạn của sĩ quan thế tộc lũng đoạn. Ngoài ra, triều đình Tùy còn lập ra chế độ nghị sự chính sự, chế độ giám sát, chế độ khảo tích, đều giúp củng cố cơ chế chính phủ, có ảnh hưởng sâu rộng đến chế độ chính trị triều Đường và hậu thế.
[3] Về quân sự, triều Tùy tiếp tục tiến hành và cải cách
chế độ phủ binh. Về kinh tế, một mặt thực hiện
quân điền chế và
tô dung điều chế, mặt khác lại chọn cách dùng các biện pháp "đại sách mạc duyệt" và "thâu tịch định dạng" để điều tra chính xác hơn về số hộ, nhằm gia tăng thu nhập tài chính.Để củng cố sự phát triển của triều đại,
Tùy Văn Đế và
Tùy Dạng Đế cho xây dựng Đại Vận Hà và trì đạo (tức quốc lộ), xây nên Đại Hưng thành và đông đô, đồng thời xây đắp
Trường Thành để bảo hộ ngoại tộc quy phụ. Các chính sách này giúp tăng cường khả năng kiểm soát của triều đình Tùy ở
Quan Trung đối với khu vực phương Bắc, Quan Đông và Giang Nam; khiến kinh tế, văn hóa và nhân dân các địa phương của Tùy có thể giao lưu thuận lợi, còn hình thành trọng trấn kinh tế Giang Đô. Về mặt ngoại giao, triều Tùy thịnh thế khiến các quốc gia xung quanh như
Cao Xương,
[4] Oa Quốc,
Cao Câu Ly,
Tân La,
Bách Tế, hay nội thuộc
Đông Đột Quyết [5] đều chịu ảnh hưởng từ văn hóa và phép tắc của triều Tùy, "
khiển Tùy sứ" của Nhật Bản được biết đến nhiều nhất trên lĩnh vực giao lưu ngoại giao.
[3]