Triều đại Trung QuốcNghệ thuật Trung QuốcNhà Nguyên (
chữ Hán: 元朝,
Hán Việt: Nguyên triều,
tiếng Mông Cổ trung cổ:
Dai Ön Yeke Mongghul Ulus;
tiếng Mông Cổ hiện đại:
Их Юань улс) là một
triều đại do
người Mông Cổ thành lập và là triều đại do một dân tộc thiểu số cai trị đầu tiên hoàn thành sự nghiệp thống nhất
Trung Quốc. Triều Nguyên do Nguyên Thế Tổ
Hốt Tất Liệt lập nên vào năm
1271, định đô tại
Đại Đô (nay là
Bắc Kinh), đến năm
1279 thì công diệt
Nam Tống, thống nhất khu vực Trung Quốc.Tiền thân của triều Nguyên là
Đại Mông Cổ Quốc. Năm
1206,
Thành Cát Tư Hãn thống nhất các bộ lạc tại phía bắc
sa mạc Gobi (tức Mạc Bắc), lập nên Đại Mông Cổ Quốc. Do tại
Kim và
Tây Hạ dần suy lạc, Mông Cổ trước sau tiến đánh Tây Hạ và Kim của Trung Quốc ngày nay, tiêu diệt Tây Hạ vào năm 1227, đến năm 1234 thì diệt Kim, hoàn toàn chiếm lĩnh
Hoa Bắc. Tại phía tây, trước khi triều Nguyên thành lập vào năm 1271, Mông Cổ trước sau phát động ba lần tây chinh
[chú thích 1], khiến
Đế quốc Mông Cổ xưng bá
đại lục Á-Âu.
[1].Năm 1259, sau khi
Mông Kha từ trần trong chiến tranh chinh phạt Tống,
Hốt Tất Liệt đang quản lý khu vực dân cư Hán tiến hành tranh đoạt hãn vị với
A Lý Bất Ca vốn được chính quý tộc Mông Cổ tại Mạc Bắc ủng hộ, phát sinh chiến tranh, cuối cùng
Hốt Tất Liệt giành thắng lợi vào năm 1264. Hốt Tất Liệt lấy tên Nguyên trong "đại tai càn nguyên" của
Chu Dịch, vào năm 1271 đổi quốc hiệu thành Đại Nguyên - Mông, kiến lập triều Nguyên, tức Nguyên Thế Tổ. Điều này khiến bốn hãn quốc lớn của người Mông Cổ trước sau thoát ly quan hệ với Đại hãn Hốt Tất Liệt, đến thời kỳ
Nguyên Thành Tông mới thừa nhận trên danh nghĩa rằng hoàng đế triều Mông Nguyên là Đại hãn. Năm 1279, triều Nguyên công diệt xong
Tống (960-1279) tại miền Nam Trung Quốc ngày nay, thống trị toàn bộ khu vực Trung Quốc, kết thúc cục diện phân liệt hơn 400 năm từ thời
Đường mạt. Trong thời kỳ từ Nguyên Thế Tổ đến
Nguyên Vũ Tông, quốc lực triều Nguyên đạt đến đỉnh cao, về quân sự thì bình định Tây Bắc, song thất bại khi tiến hành các chiến dịch chinh phạt
Nhật Bản và các quốc gia
Đông Nam Á, nhất là thất bại trong
ba lần đưa quân xâm chiếm Đại Việt. Đến giữa triều đại, hoàng vị triều Nguyên nhiều lần thay đổi, tình hình chính trị không đi vào quỹ đạo. Năm 1351 thời
Nguyên Huệ Tông thì
khởi nghĩa Khăn Đỏ bùng nổ. Năm 1368,
Chu Nguyên Chương sau khi lập nên
triều Minh Trung Hoa đã phái đại tướng
Từ Đạt dẫn quân bắc phạt, công hãm
Đại Đô. Triều đình nhà Nguyên đào thoát đến Mạc Bắc, sử gia gọi là Bắc Nguyên. Năm 1388, Bắc Nguyên Hậu Chủ bỏ quốc hiệu Đại Nguyên, Bắc Nguyên sụp đổ.
[1]Triều Nguyên kế thừa lãnh thổ của Đế quốc Mông Cổ, trải qua nhiều lần mở rộng, đến năm 1310 thời Nguyên Vũ Tông thì đạt tới mức độ rộng nhất, phía tây đến
Thổ Lỗ Phiên, phía tây nam gồm
Tây Tạng,
Vân Nam và bắc
Miến Điện, phía bắc đến nam bộ Đô Bá và
hồ Baikal, phía đông
sông Obi; đông đến
biển Nhật Bản, lớn hơn cả thời Hán, Đường cực thịnh.
[2][3]. Triều Nguyên là nước tông chủ của bốn hãn quốc lớn là
Khâm Sát,
Sát Hợp Đài, Oa Khoát Đài,
Y Nhi, nước phiên thuộc của triều Nguyên bao gồm
Cao Ly và các quốc gia Đông Nam Á.
[1]Trên phương diện kinh tế, vẫn lấy nông nghiệp làm chủ đạo, tuy nhiên năng lực sản xuất về tổng thể ở mức thấp so với triều Tống.
[4] Song có phát triển lớn về kỹ thuật sản xuất, diện tích đất khai khẩn, sản lượng lương thực, xây dựng thủy lợi và diện tích trồng bông. Do người Mông Cổ là dân tộc du mục, thời kỳ còn ở thảo nguyên họ lấy chăn nuôi làm sinh kế chủ đạo, kinh tế đơn nhất, không có chế độ thổ địa. Khi đánh chiếm Hoa Bắc, người Mông Cổ tiến hành tàn sát và cướp bóc gây thiệt hại nghiêm trọng. Sau khi diệt Kim, do
Da Luật Sở Tài khuyến gián, Oa Khoát Đài đồng ý cho khôi phục nông nghiệp, khuyến khích người Hán khai khẩn
[5]. Sau khi Hốt Tất Liệt đăng cơ, triều Nguyên thực thi khuyến khích sản xuất, an phủ dân lưu tán, Đến thời Nguyên, diện tích trồng bông không ngừng mở rộng, sản phẩm bông vải tại Giang Nam khá hưng thịnh. Sản xuất mang tính thương phẩm phát triển, khiến đương thời kinh tế nông thôn về cơ bản tự cung tự cấp tiến vào quan hệ kinh tế tiền tệ thương phẩm trên một số phương diện. Do Nguyên Đế tập trung khống chế một lượng lớn thợ thủ công nghiệp, kinh doanh sản xuất hàng công nghệ thường dùng, sản xuất thủ công nghiệp quan doanh đặc biệt phát triển, còn thủ công nghiệp dân gian có hạn chế.
[5]Không giống như các vương triều chinh phục khác, triều Nguyên không đề cao văn hóa bản thân mà tích cực tiếp thu
văn hóa Trung Hoa, đồng thời kết hợp văn hóa Tây Á, song cũng đề xướng người Mông Cổ ở vị trí tối cao. Triều Nguyên hết sức tôn sùng Phật giáo Tạng, về chính trị sử dụng một lượng lớn người Sắc Mục (tức người Trung-Tây Á và Âu), địa vị của học giả
Nho giáo bị hạ thấp, và trong thời gian đầu triều Nguyên từng một thời gian dài không tổ chức khoa cử
[chú thích 3]. Do văn hóa sĩ đại phu suy thoái, trật tự xã hội truyền thống từ thời Tống sụp đổ, kinh tế phát triển nhanh chóng. Hiện tượng này trên phương diện chính trị thể hiện qua trọng dụng tư lại, trên phương diện nghệ thuật và văn học biểu hiện qua hí kịch và nghệ năng phát triển việc lấy thứ dân làm đối tượng, trong đó Nguyên khúc là hưng thịnh nhất.
[6]