Nhà Lý (
chữ Nôm: 家李) hoặc
Lý triều (
chữ Hán: 李朝), đôi khi gọi là nhà
Hậu Lý (để phân biệt với triều đại
Tiền Lý do
Lý Bí thành lập) là một
triều đại trong nền
quân chủ Việt Nam.
Triều đại này bắt đầu khi
Lý Công Uẩn lên ngôi vào
tháng 10 âm lịch năm
1009 sau khi giành được quyền lực từ tay
nhà Tiền Lê. Triều đại này trải qua 9 vị
hoàng đế và chấm dứt khi
Lý Chiêu Hoàng, lúc đó mới có 7 tuổi, bị ép
thoái vị để nhường ngôi cho chồng là
Trần Cảnh vào năm
1225 – tổng cộng là 216 năm.Trong thời đại này, lần đầu tiên nhà Lý đã giữ vững được chính quyền một cách lâu dài đến hơn 200 năm, khác với các vương triều cũ trước đó chỉ tồn tại hơn vài chục năm. Vào năm
1054,
Lý Thánh Tông đã đổi quốc hiệu từ
Đại Cồ Việt (大瞿越) thành
Đại Việt (大越), mở ra kỷ nguyên Đại Việt rực rỡ trong
lịch sử Việt Nam.Trong nước, mặc dù các vị Hoàng đế đều sùng bái
Phật giáo nhưng ảnh hưởng của
Nho giáo cũng rất cao với việc mở các
trường đại học đầu tiên là
Văn miếu (
1070) và
Quốc Tử giám (
1076) và tổ chức các khoa thi để chọn người hiền tài không có nguồn gốc xuất thân là
quý tộc ra giúp nước. Khoa thi đầu tiên được mở vào năm
1075, và
Trạng nguyên đầu tiên là
Lê Văn Thịnh. Về thể chế
chính trị, đã có sự phân cấp quản lý rõ ràng hơn và sự cai trị đã dựa nhiều vào
pháp luật hơn là sự chuyên quyền độc đoán của cá nhân. Sự kiện nhà Lý chọn thành
Đại La làm
kinh đô, đổi tên thành
Thăng Long (昇龍) đã đánh dấu sự cai trị dựa vào sức mạnh
kinh tế và lòng dân hơn là sức mạnh quân sự để phòng thủ như các triều đại trước. Những danh thần như
Lê Văn Thịnh,
Bùi Quốc Khái,
Doãn Tử Tư,
Đoàn Văn Khâm,
Lý Đạo Thành,
Tô Hiến Thành,... đã góp sức lớn về văn trị và
chính trị, tạo nên một nền văn hiến rực rỡ của triều đại nhà Lý.
Quân đội nhà Lý được xây dựng có hệ thống đã trở nên hùng mạnh, ngoài chính sách
Ngụ binh ư nông, các Hoàng đế nhà Lý chủ trương đẩy mạnh các lực lượng
thủy binh,
kỵ binh,
bộ binh,
tượng binh,... cùng số lượng lớn vũ khí
giáo,
mác,
cung,
nỏ,
khiên và sự hỗ trợ công cụ công thành như
máy bắn đá, những
kỹ thuật tiên tiến nhất học hỏi từ quân sự
Nhà Tống. Việc trang bị đầu tư và quy mô khiến quốc lực dồi dào, có đủ khả năng thảo phạt các
bộ tộc man di ở
biên giới, cũng như
quốc gia kình địch
phía Nam là
Chiêm Thành hay cướp phá thường xuyên, bảo vệ thành công
lãnh thổ và thậm chí mở rộng hơn vào năm
1069, khi
Lý Thánh Tông chinh phạt Chiêm Thành và thu về đáng kể diện tích lãnh thổ. Quân đội nhà Lý còn vẻ vang hơn khi đánh bại quân đội của
Vương quốc Đại Lý,
Đế quốc Khmer và đặc biệt là sự kiện danh tướng
Lý Thường Kiệt dẫn quân đội đánh phá vào lãnh thổ
Nhà Tống vào năm
1075, dẫn đến
Trận Như Nguyệt xảy ra trên đất Đại Việt và quân đội hùng mạnh của nhà Tống hoàn toàn thất bại.Bên cạnh
quân sự, nhà Lý còn nổi tiếng về
nghệ thuật với kinh đô Thăng Long phỏng theo mô hình kinh thành
Trường An của
nhà Đường và
Khai Phong của
nhà Tống, tạo nên một quần thể kiến trúc vĩ đại và hoa lệ. Những hiện vật về mái ngói, linh thú trang trí trên nóc mái và các loại gạch lót cho thấy trình độ mỹ nghệ cao của các
nghệ nhân thời Lý.
Con Rồng thời Lý được xem là hình tượng đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình đương thời, bên cạnh các tượng Phật lớn còn lại cho thấy tư duy đồ sộ của người thời Lý là rất lớn. 3 trong 4 bảo vật của
An Nam tứ đại khí là
Tháp Báo Thiên,
Chuông Quy Điền và Tượng phật
Chùa Quỳnh Lâm được tạo ra trong thời đại nhà Lý. Cùng với sự sùng đạo Phật, những tinh hoa nhất của nghệ thuật thời Lý đa phần đều thể hiện qua các bức tượng Phật,
chùa chiền, phản ánh sự xa hoa tột độ của Phật giáo thời Lý.